لیست انواع ادیان و آیین های جهان و مقایسه آنها

پیشگفتار

روح انسان شیفته دانستن حقیقت است و اعمالش نیز تحت تأثیر آن قرار دارد.

دین در ذات ذهن انسان و در طبیعت بشری است. شاید ادیان و آیین‌ها به مرور زمان تحلیل روند ولی اعتقاد به خدا که اصل نهایی همه ادیان و آیین‌هاست بر جای خود خواهد ماند.

ادیان اکثراً کامل نیستند و همواره در حال رشد و نمو می‌باشند.

حتّی ابتدایی‌ترین انسان‌ها به نیرویی راز آلود که نگهدارنده زمین، آسمان و سراسر زندگی اوست عمیقاً احساس وابستگی داشتند.

با مطالعه‌ی تاریخ ادیان، مذاهب و عقاید، می‌توان دریافت که انسان در تمامی دوره‌های حیات خود با باورهای مذهبی زیسته است. این امر نشان‌دهنده‌ی آن است که مذهب به‌مثابه‌ی یک غریزه در وجود انسان نهفته است و به شکل وجدان، عقل یا خرد نمود پیدا می‌کند.

تعریف تاریخ

تاریخ از آن زمانی شروع می‌شود که شهادت‌ها راجع به وقایع و حوادث، کتبی شده‌اند.

تعریف تاریخ عبارتند از علم به وقایع و اوضاع و احوال انسان‌ها در گذشته در مقابل اوضاع و احوال انسان‌ها در زمان حال را گویند. هر وضع و حادثه‌ای که امروز رخ می‌دهد به «زمان حال» تعلّق دارد امّا همین که زمانش منقضی شد و گذشت به «تاریخ» تعلّق دارد.

تعریف دین

دین مجموعه‌ای از عقاید موروثی و مورد قبول در مورد روابط انسان با آن‌چه مبدأ وجود «خدا» خوانده می‌شود است. و سعی در توضیح مفاهیمی چون: خدا، روح، زندگی، مرگ، دنیای پس از مرگ، بهشت و دوزخ دارد.

دین واژه‌ای است عربی که به معنی قضاوت و جزا آمده است، مانند یوم‌الدین.

معنی دین در اسلام یعنی اعتقاد به پاداش و کیفر در آن جهان و عمل به دستورها آن است.

«زرتشت» در اوستا دین را با نام «دئنا» آورده است که به معنی «وجدان» و «ضمیر پاک» است.

در پس کلیه اسم‌های مختلف خداوند از قبیل: «برهما» ، «یهوه» ، «اهورامزدا» ، «الله» و ... یک مقصود نهفته است و آن این است که خارج از توانایی دیدن، شنیدن و لمس کردن، نیرویی وجود دارد که ما و جهان را به نظم خلق کرده و تماماً تحت کنترل خود دارد.

تعریف مذهب

به طور کلّی اختلافات در یک دین را مذهب می‌گویند. مانند مذاهب کاتولیک، پروتستان و ارتدکس در دین مسیحیت و همچنین شیعه و سُنی در دین اسلام.

معنی لغوی مذهب از ریشه «ذهب» گرفته شده که در عربی به معنی طریقه و روش می‌باشد که این روش می‌تواند خواه انفرادی و خواه گروهی باشد.

تعریف فرقه

فرقه که جمع واژه «فرق» است، از یک دسته مذهبی که در بعضی مسائل دینی و اعتقادی با هم اختلاف دارند منشأ می‌شود.

علما تعداد فرقه‌های اسلام را ۷۳ فرقه دانسته‌اند، که یکی از آن‌ها را «ناجی» و ۷۲ دیگر را «خطا کار» نامیدند.

جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه

چون ندیدند حقیقت ره افسانه زدند

مقایسه دین و شریعت

شریعت عبارت است از راه و روشی خاص برای اُمّتی، در حالی که دین عبارت است از روش عام الهی برای همه اُمّتها. از این رو، شریعت قابل نَسخ است؛ لیکن دین به این معنا نَسخ پذیر نیست.

مقایسه دین و جادو

دین عبارت از نیروهای تسکین دهنده فوق انسانی است که رفتار و زندگی انسان را تحت انضباط می‌آورد. اعتقاد به نیروهای منضبط کننده اساس دین را تشکیل می‌دهند.

امّا جادو بر اساس قوانین تغییر ناپذیر طبیعت استوار است. جادو موضوعی است تشویش آمیز امّا دین حالتی است که باعث آرامش خاطر و اطمینان قلب انسان می‌شود.

نام آیین	تاریخ مبدا	خاستگاه	بنیانگذار	تعداد خدایان	نام خدای اصلی	کتاب	پیروان فعلی	تنوع مذهب	محل عبادت
آیین مهرپرستی یا میترائیسم	حدود ۱۱۰۰۰ سال پیش	ایران	نامشخص	اطلاعی در دست نیست	میترا	اطلاعی در دست نیست	اطلاعی در دست نیست	اطلاعی در دست نیست	در خلوت
آیین هندوئیسم	حدود ۹۰۰۰ سال پیش	ایران (دره سند پاکستان امروزی)	نامشخص	۶ خدا خدایان مرد: برهما، ویشنو و شیوا خدایان زن: پارواتی، دوی، و لاکشمی		کتاب ریگ وداست	۹۰۰ میلیون نفر	مذهب ندارد	معبد (مندیر و کشترا)
آیین مَزدَیَسنا	حدود ۶۵۰۰ سال پیش	ایران	زرتشت اسپیتمان	یکتاپرستی	اهورامزدا	کتاب اَوستا	۲۰۰.۰۰۰ نفر	مذهب ندارد	آتشکده‌
آیین زُروانی	حدود ۳۴۰۰ سال پیش	ایران	بنیانگذار نامشخص	یکتاپرستی	زُروان	کتاب اَوستا	پیرو ندارد	مذهب ندارد	ندارد
آیین مزدک	حدود ۳۴۰۰ سال پیش	ایران	مزدک	یکتاپرستی	اهورامزدا	کتاب اَوستا	پیرو ندارد	مذهب ندارد	ندارد
آیین یهود	حدود ۳۲۵۰ سال پیش	شام جنوبی (اسرائیل، فلسطین و اردن)	حضرت موسی	یکتاپرستی	یهوه (اِلوهیم)	کتاب تَنَخ (شامل تورات، نوییم، کتوویم)	۲۰ میلیون نفر	محافظه کار، اصلاح طلب و ارتدوکس	کنیسه (کنشت)
آیین شینتو	حدود ۲۷۰۰ سال پیش	ژاپن	-	-	اماتراسو	کتاب کوجیکی	۴ میلیون نفر	مذهب ندارد	معبد شینتویی
آیین کنفسیوسی	حدود ۲۶۰۰ سال پیش	چین	کنفوسیوس (کانگفوتزو)	-	-	کتاب لُون‌یو	۶ میلیون نفر	مذهب ندارد	-
آیین بودا	حدود ۲۵۰۰ سال پیش	هند (نپال امروزی)	گواتاما بودا (سیدارته گوتمه)	چند خدایی	براهماها	کتاب تی‌پیتاکا	۵۰۰ میلیون نفر	تیره واده، مهایانه، وجریانه	معبد
آیین صابئی	حدود ۲۰۰۰ سال پیش	شام (فلسطین امروزی)	حضرت یحیی	یکتاپرستی	هیی	کتاب گنزا ربا، قلستا، ادراشی اد یحیی	۷۰ هزار نفر	مذهب ندارد	کنار رودخانه
آیین مسیحیت	حدود ۲۰۰۰ سال پیش	اسرائیل - ناصره	حضرت عیسی	یکتاپرستی	پدر پسر	کتاب انجیل	۲٫۴ میلیارد نفر	کاتولیک، ارتدکس، پروتستان	کلیسا
آیین مانوی	حدود ۱۸۰۰ سال پیش	ایران - تیسفون	مانی (مانا)	یکتاپرستی	زروان (خدای روشنایی)	کتاب ارژنگ	پیرو ندارد	مذهب ندارد	ندارد
آیین اسلام	حدود ۱۴۰۰ سال پیش	عربستان - مکه	حضرت محمد	یکتاپرستی	الله	کتاب قرآن	۱٫۸ میلیارد نفر	سُنی، شیعه، تصوف، اباضیه، قرآنیان، احمدیه	مسجد
آیین سیک	حدود ۶۰۰ سال پیش	هند - ایالت پنجاب	گورو نانک	یکتاپرستی	گورو	کتاب گرانت صاحب	۲۵ میلیون نفر	مذهب ندارد	معبد
آیین بهائی	حدود ۲۰۰ سال پیش	ایران - تهران	حسینعلی نوری، ملّقب به بهاءالله	یکتاپرستی	الله	کتاب اقدس	۸ میلیون نفر	مذهب ندارد	-

۱) دین و آیین مهرپرستی یا میترائیسم

مهرپرستی، قدیمی‌ترین آیین جهان، آیینی است که پایه آن پرستش میترا و ایزد ایران باستان بود و دین اقوام آریایی بود. بعدها این آیین به شکل آیین رازوری در امپراتوری روم ترویج یافت و در سده‌های (دوّم و سوّم پس از میلاد) در تمام قسمت‌های روم، اروپا، شمال آفریقا و بریتانیا برپا شد.

برجسته‌ترین این فرشتگان ملک طاووس نامیده می‌شود، که رهبر فرشتگان است و بر جهان قدرت دارد.

پیروان این دین را ایزدیان، ایزدی‌ها یا یزدانی‌ها می‌نامند

تاریخ مبدا	خاستگاه	پایه گذار	تعداد خدایان	خدای اصلی	کتاب	پیروان فعلی	تنوع مذهب	محل عبادت
حدود ۱۱۰۰۰ سال پیش	ایران	نامشخص	تک خدایی	میترا	اطلاعی در دست نیست	اطلاعی در دست نیست	اطلاعی در دست نیست	در خلوت

۲) دین و آیین هندوئیسم یا برهمایی

آیین هندوئیسم به یکی از قدیمی‌ترین مذاهب موجود شناخته می‌شود که هنوز پابرجاست. این آیین هیچ پایه‌گذار یا متن واحدی ندارد. درعوض باورها و سنت‌های باستانی زیادی را شامل می‌شود.

در سَده هشتم پس از میلاد، زمانی که عرب‌ها و مسلمانان به هندوستان وارد شدند، تا اکنون بین این دو دین فرازو نشیب‌های زیادی وجود داشته است. بسیاری از بتخانه‌های هندوان را در زمان محمود غزنوی نابود کردند و از طرف خلیفه عباسی نیز این جنگ، جهاد با کفار نام گرفت. در زمان فرمانروایی «اکبرشاه» و «ابراهیم عادل‌شاه یکم» و در دوران گسترش اسلام در هند روش ملایمتری نسبت به هندوان در نظر گرفته شد.

تاریخ مبدا	خاستگاه	پایه گذار	تعداد خدایان	خدای اصلی	کتاب	پیروان فعلی	تنوع مذهب	محل عبادت
حدود ۹۰۰۰ سال پیش	ایران (دره سند پاکستان)	نامشخص	شش خدا	خدایان مرد: برهما، ویشنو و شیوا خدایان زن: پارواتی، دوی، و لاکشمی	ریگ وداست	۹۰۰ میلیون نفر	-	معبد (مندیر و کشترا)

۳) دین و آیین مَزدَیَسنا یا مزداپرستی یا مَجوس

پیامبر ایرانی که مزدیسنا را به پا کرد، «زرتشت» سراینده گاتاها، قدیمی‌ترین قسمت اوستا بود. زادگاه «زرتشت» مشخص نیست، شهر ری، آذربایجان و خراسان را محل زادگاه وی نسبت داده‌اند. نام «زرتشت» در لیست یکصد نفره انسان‌های تأثیر گذار تاریخ توسط مایکل هارت قرار دارد.

فلسفه و جهان‌بینی:

جهان صحنه برخورد میان خیر و شر است و در فرجام کار، نیکی بر بدی پیروز خواهد شد.

باورها:

باور به ظهور منجی، آزادی اراده، حساب‌رسی پس از مرگ و همچنین بهشت و دوزخ بر ادیان و مکاتب فلسفی دیگر، نظیر مسیحیت، یهودیت، اسلام، گنوسیسم، فلسفه یونانی، بهائیت و آیین بودایی تأثیر گذاشته‌اند.

نکات جالب:

جالب است بدانید نام کارخانه ماشین سازی مزدا در ژاپن از روی واژه اهورا مزدا نام گذاری شده است. عین جمله درج شده در سایت کارخانه اتومبیل سازی مزدا:

“Mazda” comes from Ahura Mazda, the god of harmony, intelligence and wisdom from the earliest civilization in West Asia. Key members of Toyo Kogyo interpreted Mazda as a symbol of the beginning of the East and the West civilization, but also a symbol of the automotive civilization and culture

«"مزدا" از اهورا مزدا، خدای هماهنگی، هوش و خرد از اولین تمدن در غرب آسیا می آید. اعضای کلیدی تویو کوگیو مزدا را به عنوان نمادی از آغاز تمدن شرق و غرب و همچنین نمادی از تمدن و فرهنگ خودرو تعبیر کردند»

لینک استناد

تاریخ مبدا	خاستگاه	پایه گذار	تعداد خدایان	خدای اصلی	کتاب	پیروان فعلی	تنوع مذهب	محل عبادت
حدود ۶۵۰۰ سال پیش	ایران	زرتشت اسپیتمان	یکتاپرستی	«اهورامزدا»	اوستا	۲۰۰.۰۰۰ نفر	ندارد	آتشکده‌

۴) دین و آیین زُروانی

آیین زُروانی دینی مشتق شده از دین زرتشت است که در دوران ساسانیان در ایران اهمیّت زیادی داشت. این دین به مرکزیت خدای زمان زُروان است که به گفته زروانیان، «اهورامزدا» و اهریمن، دو برادر همزاد، از او به وجود آمده‌اند. آیین زروانی گونه‌ای یکتاپرستی است که با مزدیسنا که دینی دوگانه انگارانه است، در تضاد است. زروانیان، زمان را منبع همه چیز می‌دانند.

زروانیان ابتدا از مزدیسنان (زرتشتیان) بودند امّا در باورهای خود با دیگر مزدیسنان دچار انشعاباتی شده و از آیین مزدیسنا خارج شدند. آیین زروانی صورتی از مزدیسنا است ولی مسلماً زرتشتی نیست. در این باور، باورمندان به تجسمِ زروان، «اهورامزدا» و دیگر عناصرِ اصلیِ مزدیسنا روی آورند. زُروان همچنین یکی از ایزدانِ مزدیسناست.

تاریخ مبدا	خاستگاه	پایه گذار	تعداد خدایان	خدای اصلی	کتاب	پیروان فعلی	تنوع مذهب	محل عبادت
حدود ۳۴۰۰ سال پیش	ایران	-	یکتاپرستی	زُروان	ندارد	ندارد	ندارد	ندارد

۵) دین و آیین مزدک

مزدک از روحانیون زرتشتی بود که به دو اصل نور و ظلمت و رهایی نور معتقد بود و می‌گفت انسان باید از لذت‌های دنیوی دست بکشد «عقیده گنوسی.» مزدک برخلاف اعتقاد مانی، ازدواج را منع نمی‌کرد و عقیده‌اش داشتن یک همسر بود. مزدکیان گیاه خوار بودند و بر این عقیده پایبند بودند که با کردار نیک و بدون انجام امور ظاهری دینی می‌توانند رستگار شوند.

تاریخ مبدا	خاستگاه	پایه گذار	تعداد خدایان	خدای اصلی	کتاب	پیروان فعلی	تنوع مذهب	محل عبادت
حدود ۳۴۰۰ سال پیش	ایران	مزدک	یکتاپرستی	اهورا مزدا	اوستا	ندارد	ندارد	ندارد

۶) دین و آیین یهود

اولین دین ابراهیمی، و نیز اولین دین سازمان یافته یکتاپرستی می‌باشد. آیین یهودیت ، فلسفه و طریقه زندگی مردم یهود است. تورات کتاب مقدس یهودیت می‌باشد. بیشتر یهودیان پیرو سه شاخه لیبرال ، ارتدوکس و محافظه کار می باشند.

تاریخ مبدا	خاستگاه	پایه گذار	تعداد خدایان	خدای اصلی	کتاب	پیروان فعلی	تنوع مذهب	محل عبادت
حدود ۳۲۵۰ سال پیش	شام جنوبی (اسرائیل، فلسطین و اردن)	حضرت موسی	یکتاپرستی	یهوه (اِلوهیم)	تنخ (شامل تورا، نوییم، کتوویم)	۲۰ میلیون نفر	محافظه کار، اصلاح طلب و ارتدوکس	کنیسه (کنشت)

۷) دین و آیین شینتو

شینتو یعنی راه خدایان، آئین باستانی ژاپن است. این آئین ایزدبانوی خورشید به نام اماتراسو را نگهبان سرزمین اجدادی می‌داند و خاندان امپراتوری را از نسل این خدا و تجسم وی می‌شمارد. هدف آیین شینتو تحقق و تکمیل ارادهٔ کامی و نیاکان در خانواده، جامعه و ملت است انسان‌ها مانند کل طبیعت هستند.

تاریخ مبدا	خاستگاه	پایه گذار	تعداد خدایان	خدای اصلی	کتاب	پیروان فعلی	تنوع مذهب	محل عبادت
حدود ۲۷۰۰ سال پیش	ژاپن	-	-	اماتراسو	کوجیکی	۴ میلیون نفر	-	معبد شینتویی

۸) دین و آیین کنفسیوسی

شخصی به نام کنفوسیوس حکیم و سیاست مدار چینی ، آیین کنفوسیوس را بنیان گذارد و با وجود اینکه مورد قبول عام بود اما از رونق افتاد و آیین بودا جای آن را گرفت. اصول تعلیم های کنفوسیوس این بود انسان خود را با خیر و شر می‌سازد و انسان از هر دو جنبه استفاده می‌برد. اطاعت و مهربانی و اجرای عدالت از دیگر تعالیم کنفوسیوس بود.

پند: دانش واقعی این است که میزان نادانی خود را بدانی.

تاریخ مبدا	خاستگاه	پایه گذار	تعداد خدایان	خدای اصلی	کتاب	پیروان فعلی	تنوع مذهب
حدود ۲۶۰۰ سال پیش	چین	کنفوسیوس (کانگفوتزو)	-	-	کتاب لُون‌یو	۶ میلیون نفر	-

۹) دین و آیین بودا

آیین بودا بر اساس دانش های سیدارتا گوتاما که در حدود (۵۶۶ پیش از میلاد) تا (۴۸۶ پیش از میلاد) زندگی می‌کرد ، می‌باشد. آیین بودایی به یک آفریننده دائمی و ابدی اعتقاد ندارد، بودیسم تعلیم می‌دهد که هر چند این خداها عمر بسیار طولانی دارند، اما هیچ‌یک از آنها ابدی نیستند. بودیسم فرض برین دارد که کاینات دارای آغاز نیست، بنابرین نیاز به یک خدای خالق دیده نمی‌شود. در متون ابتدائی بودیسم، نزدیک‌ترین اصطلاح به این مفهوم «براهمای بزرگ» (ماها براهما) یا خدای بزرگ است، هر چند «براهماها مهربان و بخشاینده هستند اما هیچ‌یک از آنان خالق جهان نیستند. بیشتر تاکید آیین بودا بر کردار نیک می‌باشد. بخش با ارزشی از ادبیات دینی جهان از اثرهای نوشتاری بوداگرایی است.

تاریخ مبدا	خاستگاه	پایه گذار	تعداد خدایان	خدای اصلی	کتاب	پیروان فعلی	تنوع فرقه	محل عبادت
حدود ۲۵۰۰ سال پیش	هند - نپال امروزی	گواتاما بودا (سیدارته گوتمه)	چند خدایی	براهماها	کتاب تی‌پیتاکا	۵۰۰ میلیون نفر	تیره واده، مهایانه، وجریانه	معبد

۱۰) دین و آیین صابئی

صابئه یا منداییه، که پیروان آن را مندائیان (صبی ها) می‌گویند، آدم، هابیل، شیث، انوش، نوح، سام پسر نوح، آرام، و مخصوصاً «یحیی» را مقدس می‌دانند. مندا به زبان آرامی به معنای «دانش» است. این گروه از اولین گروه‌های مذهبی هستند که آیین غسل را انجام داده اند. وطن اصلی مندائیان کناره‌های رودهای کارون و دجله و فرات بوده ولی در سال‌های اخیر به دلیل آزار دینی در کشورهای ایران و عراق بیشتر جمعیت این مردم به کشورهای دیگر مهاجرت کرده‌اند. آن‌ها روزانه پنج بار نماز می‌خوانند و دارای کتاب هستند و در قرآن نیز نه تنها به اهل کتاب بودن یحیی اشاره شده بلکه در سه آیه نام صابئین هم‌تراز پیروان ادیان آسمانی قرار گرفته است، مانند سوره حج آیهٔ هفده. نام کتاب منداییان «گنزا رباً» یا «گنج آسمانی» ست که به زبان مندایی از تیره سامی و شاخه آرامی شرقی نگاشته شده است. در دین منداییان یا همان صابئین مغتسله که در خوزستان به صبی معروف هستند پنداره‌هایی همانند آنچه در جهان‌بینی «زرتشت» به چشم می‌خورد وجود دارد، مانند اصالت نور و پاکی آن در برابر تاریکی گمراه‌کننده. آیین مندایی نزدیک‌ترین دین زنده جهان به آیین مانوی است. آیین ایشان پیوستگی خاصی با آب دارد. برای نمونه مراسم ازدواج ایشان در کنار آب کارون برگزار می‌شود.

تاریخ مبدا	خاستگاه	بنیانگذار	تعداد خدایان	خدای اصلی	کتاب	پیروان فعلی	تنوع مذهب	محل عبادت
حدود ۲۰۰۰ سال پیش	شام (فلسطین امروزی)	حضرت یحیی	یکتاپرستی	هیی	گنزا ربا، قلستا، ادراشی اد یحیی	۷۰ هزار نفر	ندارد	کنار رودخانه

۱۱) دین و آیین مسیحیت

دومین دین ابراهیمی، و نیز دومین دین سازمان یافته یکتاپرستی می‌باشد. دین مسیحیت بر اساس دانش های عیسی برپا شده است و آیینی یکتا پرستانه است. دین مسیحیت بیشترین پیرو را با جمعیت حدود 2،5 میلیارد نفر دارا می‌باشد. در نخستین قرن مسیحی ودر اولین دهه های پس از مسیح جنگی میان مسیحیان ایجاد شد.

در کتاب عهد جدید آمده است که عیسی(ع) گفت: "من نیامده ام تا شریعت موسی را از بین ببرم، بلکه آمده ام تا آن را تکمیل نمایم"

سه گرایش مسیحیت:

گرایش کاتولیک -> رهبر «پاپ فرانسیس»
گرایش ارتدکس -> پایه‌گذار اسقف اعظم قسطنطنیه
(دلیل تاسیس گرایش ⇙)

این کلیسا در سال ۱۰۵۴ پس از میلاد و در پی جدایش بزرگ در کلیسا به‌وجود آمد. در پی این جدایش پاپ لئون نهم و اسقف اعظم قسطنطنیه یکدیگر را طرد کردند. از جمله اختلافات عقیدتی که باعث این جدایی شد اختلاف نظر در مورد ماهیت روح‌القدس بود. عقیده کلیسای شرقی این بود که روح‌القدس همزمان نشأت گرفته یا برخاسته از پدر و منتقل شده به پسر می‌باشد ولی کلیسای غربی بر این باور بود که روح‌القدس برخاسته از پدر و پسر می‌باشد.
گرایش پروتستان -> پایه‌گذار «مارتین لوتر»

تاریخ مبدا	خاستگاه	پایه گذار	تعداد خدایان	خدای اصلی	کتاب	پیروان فعلی	تنوع مذهب	محل عبادت
حدود ۲۰۰۰ سال پیش	اسرائیل - ناصره	حضرت عیسی	یکتاپرستی	پدر پسر	انجیل	۲٫۴ میلیارد نفر	کاتولیک، ارتدکس، پروتستان	کلیسا

۱۲) دین و آیین مانوی

در سده سوم میلادی در ایران همزمان با دوره ساسانیان ، مانی پسر فاتک همدانی ، دین مانوی که آمیزه ای از دین های مسیحی ، زرتشتی ، گنوسی و بودایی بود را به وجود آورد. جهان مادی در دین مانوی ، نماد ظلمت و زشتی است. این آیین در مدت زمان کوتاهی بر قسمت های وسیعی از جهان من جمله خاورمیانه ، اروپا ، هند ، شمال آفریقا ، چین و آسیای میانه گسترش یافت.

مانی رتبه شماره ۸۳ را در سیاهه تأثیرگذارترین اشخاص تاریخ مایکل اچ هارت دارد.

تاریخ مبدا	خاستگاه	پایه گذار	تعداد خدایان	خدای اصلی	کتاب	پیروان فعلی	تنوع مذهب	محل عبادت
حدود ۱۸۰۰ سال پیش	ایران - تیسفون	مانی (مانا)	یکتاپرستی	زروان (خدای روشنایی)	ارژنگ	ندارد	ندارد	ندارد

۱۳) دین و آیین اسلام

سومین دین ابراهیمی، و نیز سومین دین سازمان یافته یکتاپرستی می‌باشد. به رهروان اسلام مسلمان می‌گویند. عقیده مسلمانان براین می‌باشد که خداوند ، قرآن را از طریق فرشته به نام جبرئیل بر محمد نازل کرده است. مسلمانان عقیده بر این دارند که خداوند برای پیامبران ، وحی فرستاده و محمد آخرین پیامبر است. مسلمانان مستقیما با خدا راز و نیاز می‌کنند و به واسطه فرضی نیازی ندارند.

دین اسلام به دو مذهب بزرگ تقسیم میشود

مذهب شیعه، شامل: امامیه (۱۲ امامی یا جعفری) و غیر امامیه
مذهب سُنی، شامل: حنفی، شافعی، حنبلی، مالکی

مطالعه بیشتر...

تاریخ مبدا	خاستگاه	بنیانگذار	تعداد خدایان	خدای اصلی	کتاب	پیروان فعلی	تنوع مذهب	محل عبادت
حدود ۱۴۰۰ سال پیش	عربستان - مکه	حضرت محمد	یکتاپرستی	الله	قرآن	۱٫۸ میلیارد نفر	سُنی، شیعه، تصوف، اباضیه، قرآنیان، احمدیه	مسجد

۱۴) دین و آیین سیک

آیین سیک (به معنی شاگرد) یا سیکیسم دینی یکتاپرستانه و در بین ادیان اصلی جهان، از تازه‌ترین دین‌هاست که در سده پانزدهم میلادی در منطقه پنجاب از شبه‌ قارّهٔ هند بنیان نهاده شد. باورهای بنیادین دین سیکی باور و مراقبه به نام یک خالق، یگانگی و برابری همهٔ نوع بشر، درگیری در خدمت عاری از خودپرستی، تلاش برای عدالت اجتماعی برای منفعت و شکوفایی برای همه، و رفتار و زندگی صادقانه و زیست یک حیات خانوادگی است. این آیین با بیش از ۲۵ میلیون پیرو، پنجمین دین سازمان‌یافته جهان است.

دین سیکی با تولد «گورو نانک» در ۱۴۶۹ میلادی شروع شد و «ده گوروی پسین» این دین را تثبیت کرده و طی قرون متمادی گسترش دادند. گورو گوبیند سینگ، آخرین گورو به شکل انسانی، پیش از مرگ، در ۱۷۰۸ فرمان داد که تنها متن مقدس، گورو گرانت صاحب، گوروی دائمی و نهایی سیک‌ها خواهد بود. در فلسفهٔ دینی سیک‌ها، منظور از واژهٔ «گورو» خداست.

دین سیکی هنگام حکمرانی امپراتوری گورکانی در منطقه توسعه یافت.

تاریخ مبدا	خاستگاه	بنیانگذار	تعداد خدایان	خدای اصلی	کتاب	پیروان فعلی	تنوع مذهب	محل عبادت
حدود ۶۰۰ سال پیش	هند - ایالت پنجاب	گورو نانک	یکتاپرستی	گورو	گرانت صاحب	۲۵ میلیون نفر	ندارد	معبد

۱۵) دین و آیین بهائی

پنجمین دین ابراهیمی، و نیز پنجمین دین سازمان یافته یکتاپرستی می‌باشد. دینی ایرانی است که حسینعلی نوری، ملّقب به بهاءالله، در سده ۱۹ میلادی بنیان گذاشت. بهائیان معتقدند پیامبران از طریقِ فرایندِ «ظهور تدریجی وحی» به هم پیوند می‌خورند. طبق این فرایند خداوند آموزه‌های خود را به صورت پیاپی و تدریجی و با توجه به مقتضیات زمان و ظرفیت فهم بشر به او ارائه می‌کند؛ از همین رو، ادیان، سیری تکاملی می‌پیماند و بر خلاف باور دین اسلام بهائیت معتقد است ظهور ادیان را پایانی نیست. همچنین بهائیان معتقدند که بهاءالله (۱۸۱۷–۱۸۹۲) جدیدترین فرستاده خدا در سلسله پیامبران پیشین است و هدف از ظهور او ایجاد وحدت و صلح بین نوع بشر است. بهائیان بهاءالله را موعود تمامی ادیان می‌دانند.

تاریخ مبدا	خاستگاه	بنیانگذار	تعداد خدایان	خدای اصلی	کتاب	پیروان فعلی	تنوع مذهب	محل عبادت
حدود ۲۰۰ سال پیش	ایران - تهران	حسینعلی نوری، ملّقب به بهاءالله	یکتاپرستی	الله	اقدس	۸ میلیون نفر	ندارد	-

آیین آتئیسم یا خداناباوری

آتئیسم یا خداناباوری یا بی‌خدایی (به انگلیسی: Atheism)، در جامع‌ترین معنا، نداشتن باور به وجود خدا یا خدایان است. خداناباوری در معنایی کم‌تر جامع، رد کردن اعتقاد به وجود داشتن خدا است. در معنایی محدودتر، خداناباوری، یعنی باور به اینکه هیچ خدایی وجود ندارد. خداناباوری، در مغایرت با خداباوری است همچنین خداناباوران شیطان‌پرست نیستند

ریشه واژه آتئیسم به زبان یونانی باستان بازمی‌گردد. در این زبان، واژه ἄθεος (آتئوس) به معنی «بدون خدا(یان)» برای خوارشماری کسانی که پرستش خدایان مورد قبول جامعه را رد می‌کردند استفاده می‌شد.

برای اولین بار در قرن هجدهم، در جریان عصر روشنگری، افرادی خودشان را علناً آتئیست می‌نامیدند. در انقلاب فرانسه و نیز آتئیسم بی‌سابقه‌ای که به همراه آن آمد، نخستین جنبش سیاسی مهّم در تاریخ بود که اهدافی نظیر تشکیل جامعه‌ای بر پایه عقل و منطق بشر [در مقایسه با جوامع مبتنی بر دین] را دنبال می‌کرد.

استدلال‌های مطرح‌شده برای آتئیسم، به دسته‌های گوناگونی، همچون استدلال‌های علمی، فلسفی، اجتماعی و تاریخی تقسیم می‌شوند؛ هر چند که استدلال‌های علمی را خداناباوران علمی مطرح می‌کنند که جدا از استدلال‌های دیگر است. دلایل عقلانی که برای عدم باور به خدا(یان) مطرح می‌شود شامل نبود شواهد تجربی برای موجودیّت خدا ، برهان شر، برهان وحی‌های متناقض، رد مفاهیمی که قابل ابطال‌پذیری نیستند و برهان اختفای الهی است. به گفته خداناباوران، آتئیسم نسبت به خداباوری قایل پذیرش تر است چون همه انسان‌ها در زمان تولد به هیچ خدایی باور ندارند، در نتیجه، بار اثبات بر دوش بی‌خدایان نیست که عدم وجود خدا(یان) را اثبات کنند؛ بلکه دین باوران باید دلایل عقلانی برای وجود یک یا چند خدا ارائه کنند.

آیین بت‌پرستی

بُت تندیسی از سنگ یا چوب یا فلز یا هر چیز دیگری است که آن را به شکل انسان یا جانور یا هر شکل خیالی یا راستینی بسازند و پرستش کنند. در زبان فارسی لفظ بت را برگرفته از نام بودا دانسته‌اند، چرا که در آیین بوداییان می‌باید مجسمه‌ای از او در هر خانه باشد. بوداییان این مجسمه‌ها را می‌آراستند و زیبا می‌کردند، اما آرایش بت در میان اعراب زیاد مورد توجه نبود و بت‌هایشان می‌توانستند هیکلی بی‌شکل از چوب خرما باشد. همچنین در بخشهایی از ادبیات فارسی بت برابر با معشوق زیباروی هم آمده است.

در زبان عربی به بت هایی که به‌شکل مجسمه انسانها و موجودات اساطیری بودند صنم ، و به نمادهای پدیده های طبیعی و سایر اشیای پرستیدنی وثن میگفتند ، بت ها را به عنوان نماد خدایان در نظر میگرفتند و برای آنها مراسم مذهبی نیایشی و هدیه و قربانی انجام میدادند تا خدای مورد نظر که بت سمبل زمینی آن بود را راضی کنند ، در گذشته مجسمه ال یهوه (قبل از دین یهود) الله (قبل اسلام) میترا و آناهیتا و «اهورامزدا» در معابد یا به‌شکل نقاشی و سنگ نوشته در کتیبه های بسیاری موجود بود.

بت‌پرستی تقریباً در بین تمام ملل گذشته وجود داشته است. ایرانیان از معدود اقوامی هستند که هیچ‌گاه بت‌پرستی را به صورت رسمی نپذیرفته‌اند. هگل فیلسوف آلمانی می‌گوید: «ایرانیان با بت‌پرستی دشمن بودند و نیایشگاه‌های یونان را برای همین ویران کردند، اگرچه ایرانیان با همهٔ دین‌های دیگر مدارا می‌کردند اما چون یونانیان برای خدا نمود این جهانی ساخته بودند، با آن به مخالفت برخاستند.» در قرآن نام بت‌های قوم نوح ود، یغوث، یعوق و نصر و بت‌های اعراب لات و منات و عزی و بت‌های دیگری همچون بعل آمده است. یونانیان نیز اگر چه برای خدایان خود قائل به جسم و روح بودند، اما بت‌هایی از زئوس، هرا، آتنا، آرتمیس و هرکول ساخته و به ستایش آن پرداخته‌اند. مصریان نیز بت‌هایی همچون رع، آمون، اوزیریس، ایزیس، ست و آنوبیس را می‌پرستیدند. رومیان هم از ژوپیتر، جونو، دیانا و ونوس مجسمه‌هایی ساخته و به عبادت آنان می‌پرداختند. هبل و لات و منات و عزی و ود و یغوث و یعوق و نصر نیز از بت‌های اعراب بودند. در آیین میترائیسم نیز که در ایران شکل گرفت، بعدها تندیس‌هایی از آناهیتا و میترا ساخته شد و مورد ستایش قرار گرفت. آیین بودایی که در چین و بخشهایی از هندوستان رواج دارد معتقد به عبادت بودا است. در آیین برهمایی هم بت‌هایی چون شیوا جلوه گری می‌کنند. بت‌پرستی در قالب آیین شینتو و سایر ملل آسیای جنوب شرقی به وفور دیده می‌شود. عیلامیان باستان نیز که در میان رودان ساکن بودند پیرو توتم پرستی بوده و خدایانی مانند مردوک، بعل، انلیل و ائا داشتند. واژهٔ «بت» از پارسی میانه but گرفته شده که به معنی بودا است.

آیین شیطان پرستی

شیطان‌پرستی (به انگلیسی: Satanism) گروهی از باورهای ایدئولوژیک یا فلسفی است که هواداران آن، شیطان را یک طرح و الگوی اصلی و پیش از جهان هستی می‌پندارند. آن‌ها شیطان را موجودی زنده و با چند وجه از طبیعت انسان مشترک می‌دانند. این نوع گرایش عبارت است از اینکه انسان محور و مرکز عالم است. این شاخه از شیطان‌پرستی به انتان لاوی پایه‌گذار این دین نسبت داده می‌شود. او کسی بود که کلیسای شیطان (اولین سازمانی که از لغت شیطان‌پرستی فلسفی استفاده نمود) را تأسیس کرد.

در نظر شیطان‌پرستان فلسفی، محور و مرکزیت عالم هستی، خود انسان است و بزرگترین آرزو و شرط رستگاری این نوع از شیطان پرستان، برتری و ترفیع ایشان نسبت به دیگران است. شیطان پرستان فلسفی عموماً خدایی برای پرستش قائل نیستند و به زندگی غیر مادی بعد از مرگ نیز عقیده ای ندارند. در نظر شیطان پرستان فلسفی، هر شخص خدای خودش است. آن‌ها با تکیه بر عقاید انسانی وابسته به دنیا، مطالب مربوط به فلسفه معاد را عبث می‌شمارند و به آن‌ها به دید ترس از مسائل ماوراءالطبیعی می‌نگرند و تنها به وسیله مبانی درج شده در شیطان‌پرستی فلسفی، یک زندگی صرفاً بر مبنای «جهان واقعی» را تشکیل می‌دهند. شاید بتوان گفت که آموزه‌های شیطان پرستان فلسفی قدمتی بیشتر از کلیسای لاوی دارد. دیدگاهی که شیطان‌پرستان فلسفی نسبت به شیطان دارند، با موقعیت تاریخی «شیطان» در تقابل است چرا که تعالیم نشأت گرفته از آموزه‌های یهودی-مسیحی در طی تاریخ همواره او را به دلیل خصوصیاتش پلید انگاشته است.

آیین توتم‌پرستی

توتم‌پرستی نظامی از باورهاست که قائل به نوعی ارتباط معنوی و خویشاوندی بین گروهی از انسان‌ها با یک موجود فیزیکی دیگر (اغلب حیوان و در مواردی گیاه) موسوم به توتم می‌شود. توتم‌پرستی اغلب در نوجوانی آغاز می‌شود.

آیین فِتیشیسم یا شیء پرستی

فتیشیسم یا شیءباوری یا شیءپرستی (به انگلیسی: Fetishism) به مفهوم اعتقاد و باور به وجود نیروی فوق طبیعی در برخی اشیاء طبیعی (موجود در طبیعت) و مصنوع (دست ساخت انسان) است. منشأ اصطلاح فتیشیسم مربوط به قرن ۱۸م. است که سیاحان و دریانوردان پرتغالی در افریقا متوجه شدند بومیان افریقایی برای بعضی اشیاء مانند درخت، ماهی، گیاه، سنگ، پنجهٔ مردهٔ بعضی جانوران، چوب خشک، مو و ناخن نیرویی جادویی قائل هستند و آن‌ها را تقدیس می‌کنند و در رفع مشکلات و گرفتاری‌های خود از آن‌ها استمداد می‌طلبند. پرتغالی‌ها لغت فتیش را که در زبان پرتغالی به معنای «طلسم و تعویذ» است به آن اشیاء دادند و عقاید و آداب مرتبط با فتیش‌ها را فتیشیسم نامیدند.

باور به آنیمیسم یا جان‌باوری

جان‌باوری یا آنیمیسم (به انگلیسی: Animism) آیینی است که گرایندگان به آن اعتقاد دارند که تمامی عناصر طبیعت دارای روح و جان و زنده‌اند. غالباً این ارواح و جان‌ها به گیاهان و جانوران نسبت داده می‌شود. طبق همین پندار، جنبش های طبیعت را ارواح و شیاطین سبب می‌شوند. این ارواح برخی موجب بدی و برخی دیگر موجب نیکی هستند. گرایندگان این آیین امروزه بیشتر در مناطق بدوی‌نشین همچون غرب آفریقا زندگی می‌کنند.

پژوهش درباره انواع دین ها، مذهب ها و آیین های جهان