کتابها همیشه بهعنوان سلاحهای بالقوه خطرناک تلقی میشوند، زیرا کاملاً میتوانند بر تفکر مردم عادی تأثیر بگذارند و آنها را تغییر دهند، که به نوبه خود ممکن است اقتدار یا منافع، یا هر دو، صاحبان قدرت را به خطر بیندازند.
بله، کتابها کاملاً قادر به برانگیختن ناآرامیهای تودهای، به وجود آوردن انقلابها و سرنگونی دولتها هستند. برای مثال، یکی از عوامل مؤثر در انقلاب فرانسه، تأثیر ایدههای تغییر اجتماعی بود که از نوشتههای روشنفکرانی مانند ولتر و روسو الهام گرفته شده بود. به همین دلیل است که دولتها و صاحبان قدرت از قدرت کتاب میترسند، سعی میکنند کتابهایی را که آنها را خطرناک میدانند سرکوب کنند و کسانی را که چنین کتابهایی را مینویسند، منتشر میکنند یا تبلیغ میکنند مورد آزار و اذیّت قرار دهند.
برخی از کتابها آنقدر تأثیرگذار بودند که مسیر تاریخ را تغییر دادند، همانطور که کتابهای رابرت بیداونز که دنیا را تغییر داد ثابت میکند، از قضا فهرست ۱۶ اثر تأثیرگذار داونز شامل چهار اثر ممنوعه میشود.
مطالب زیادی در مورد این موضوع به زبان انگلیسی نوشته شده است، امّا در «اردو» به ندرت تلاشی برای ضبط و تجزیه و تحلیل کتابهایی صورت گرفته است که مقامات آنها را ممنوع کرده و نویسندگان و/یا ناشران آنها را تحت تعقیب قرار دادهاند. اکنون دکتر «عقیل عباس جعفری» کتابی ارائه کرده است که فهرست و توصیف کتابهایی را که سوزانده، ممنوع، سانسور، به چالش کشیده شده، محکوم کردهاند، مورد آزار و اذیّت قرار گرفتهاند، توسط قانون ممنوع شدهاند یا در معرض نوعی آزار و اذیّت قرار گرفتهاند. این کتاب بر اساس ۱۲۰ کتاب ممنوعه: تاریخهای سانسور ادبیات جهانی، نوشته نیکلاس جی. کارولیدیس، مارگارت بالد و داون بی. سووا است.
«جعفری» با ظرافت نام اثر خود را «معتوب کتابین» گذاشته است، زیرا نه تنها به کتابهای ممنوعه یا سانسور شده میپردازد، بلکه انواع کتابهایی را نیز در نظر میگیرد که به نحوی مورد خشم جامعه یا حکومت بودهاند. همچنین این کتاب تنها ترجمهای از کتاب انگلیسی نیست بلکه «جعفری» با تحقیق و تلاش فراوان ۲۰ کتاب دیگر اضافه کرده و ۱۴۰ کتاب را که در کشورهای مختلف و در زمانهای مختلف مورد دشمنی قرار گرفتهاند مورد بررسی قرار داده است. از ۲۰ اثر اضافه شده، ۶ اثر به اتهام فحاشی و سخیف توقیف شدهاند. ۱۴ نفر دیگر از شبه قارّه هند و پاکستان هستند که به دلایل مختلف ممنوع شده یا مورد آزار و اذیّت قرار گرفتهاند.
این کتاب به بخشهای مختلفی تقسیم شده است و به طور جداگانه به کتابهایی میپردازد که بر اساس عقاید سیاسی، افکار مذهبی، محتوای صریح جنسی یا نظریههای اجتماعی که این کتابها بر اساس آنها مورد بررسی قرار گرفتهاند یا با آنها بدرفتاری شده است. «جعفری» هر کتاب را با شرح حال مختصر نویسنده، خلاصهای از کتاب، تاریخچه چاپ و جزئیاتی در مورد چگونگی سانسور یا آزار و اذیّت کتاب مُعرّفی کرده است.
این فهرست شامل برخی از شناختهشدهترین آثار و حتّی برخی از آنها پرفروشترین آثار نیز میشود. برخی از کتابهای ممنوعه معروف مورد بررسی عبارتند از:
کتب ممنوعه یا نفرین شده از شبه قارّه که مورد بحث قرار گرفتهاند عبارتند از: مثنوی ظهر عشق (میرزا شوق لخنوی)، سوز وطن (پرمچند)، انگاره (سجاد ظهیر، احمدعلی، رشید جهان و محمودوز). ظفر، طلا و تفنگها در مرز راه (خان عبدالقیوم خان)، داستانهای کوتاه مانتو (سعادت حسن مانتو)، مشاهدات (هوش بیلگرامی)، عافات کا توکرا (خان فضل الرحمن)، سات گاوچه لوگ. (فخر زمان)، گرگ شب (اکرام الله)، عورات: ایک نفسیتی متلعه (کیشور ناهید)، نور جهان عور ماین (شوکت حسین رضوی و احمد منیر)، جناح پاکستان (استنلی ولپرت)، جناح: هند-پارتیشن-استقلال (جاسوانت سینگ)، من ملاله هستم (ملاله یوسف زی).
همان طور که «جعفری» اشاره کرده است، جدای از این آثار، بسیاری از کتابهای «اردو» به دلایلی یا توقیف یا مورد مناقشه قرار گرفتند. او آنها را نام برده و برخی از آنها را شخصیتهای ادبی یا سیاسی معروفی مانند ابوالکلام آزاد، عبدالحلیم شرار، حبیب جلیب، عصمت چغتای، ممتاز بوتو و ایر مارشال اصغرخان نوشتهاند. Udas Naslen پس از نامزد شدن برای جایزه Adamjee به سختی محرومیت را از دست داد.
«جعفری» ذکر کرده است که تنها تلاشی که تاکنون به زبان «اردو» برای بحث درباره کتابهای ممنوعه یا محکوم شده انجام شده است، مجلّه «خیالات» است که در سال ۱۹۷۲ چنین آثاری را مُعرّفی کرده است. برخی منابع دیگر که به نوعی اطلاعات مرتبط دارند عبارتند از شماره ۳ ارتقا، مجلهای که از کراچی منتشر میشود. ; شماره ویژه شهوانی منتشر شده توسط Isbaat، مجلهای که از بمبئی منتشر میشود. کتاب شماره نقات، مجلهای که از اسلام آباد و کتاب روشنی کم تاپیش زیاد نوشته علی اقبال منتشر شده است. اکنون با انتشار کتاب «جعفری»، مطالب معتبری در یک جلد جمعآوری شده است.
این کتاب در ۶۴۸ صفحه توسط انتشارات وارسا کراچی منتشر شده است.