| واژه | معنی | مثال | توضیحات |
|---|---|---|---|
| دبیره | خط نوشتاری | دبیره پارسی ۳۲ حرف دارد | - |
| دین دبیره | خط نوشتاری دین | کتاب اَوستا را با دین دبیره نوشته اند | خطی که بدان احکام دین نوشته شود |
| راهنمایی: تمام کلماتی که در «...» قرار دارند اسم خاص هستند. مانند: «فردوسی» | |||
| راهنمایی: تمام کلماتی که زیر آنها نقطه چین قرار دارد دارای توضیحات هستند که با قراردادن اشارگر موس روی آنها میتوانید توضیحات آن را ببینید. مانند: جامِ جم | |||
ایرانیان را ۷ نوع خط اصلی است. از این رو معلوم میشود اختراع این همه خطوط برای بیان اندیشههای گوناگون علمی، هنری و فرهنگی خبر از گستردگی دانش ایرانیان در دوران قدیم میدهد. دانشی که مشخصا در زمینه علم حساب، در همه جای آن ردپای تبدیل اشیاء به اعداد، به جهت ارزیابی و سنجش میزان اثر بخشی آنها دیده میشود، در این زمینه میتوان به «شهر آمار دبیره»، «گنج آمار دبیره» و «آخور آمار دبیره» و ... استناد کرد.
به نظر محقق طی تحقیقاتی که در حین انجام به آن برخوردم متوجه شدم جامعه به هفت طبقه از مردم نیز تقسیم بندی شده بوده است. به عنوان مثال دبیران که قشر تحصیل کرده جامعه بودند و وظیفه قضاوت را نیز بر عهده داشتند را طبقه هفتم جامعه مینامیدند. (استناد به تعریف «روانگان آمار دبیره» دبیره ای برای آمارهای وقف و امور خیریه بوده است. طبقه هفتم در ایران باستان مختص دبیران ایران بوده است که یکی از کارهای آنها رسیدگی به وقف و امور خیریه بوده). مشابه همین تقسیم بندی را در اندیشههای «افلاطون» میتوان یافت. افلاطون در نظریه اتوپیا خود از سه طبقه نام میبرد: فرمانروایان، پاسداران و توده مردم. ولی در اصل میتوان دو طبقه اول را با هم ادغام کرده و مجموعاً جامعه را به دو طبقه پاسداران و توده مردم تقسیم کرد. ولی تقسیم کردن جامعه به ۷ دسته، توجه و دقت بیشتر در تفکیک استعدادها توسط ایرانیان را نمایان میکند. این که جامعه را فقط به فرمانروایان و غیر فرمانروایان تقسیم نمیکند، بلکه اقشار جامعه را به سطوح قاضی ها، کاسب ها، کشاورزان، و ... تقسیم میکند تا بتواند مدیریت دقیق تر داشته باشد، مثلا وقتی تصمیمی برای کشاورزان اتخاض میشود کاسبها درگیر آن تصمیم نخواهد بود. طبقهبندی دقیق تر جامعه باعث گرفتن نتیجه دقیق تر و افزایش بهره وری بیشتر میشده است.
دین دبیره از خطوط هفتگانه ایران قدیم مرکب از ۴۸ حرف که با آن دین را نگارش میکردند. کتاب اَوستا با این خط نوشته شده است.
این دبیره از کامل ترین دبیرههای ایران باستان است چرا که افزون بر زیبایی بصری آن حروف آن بر خلاف دبیره پهلوی چند آوایی نیستند و هر حرف نمایانگر فقط یک آوا است. این دبیره شامل حروف صدادار نیز میباشد.
شکل ظاهری این خط گسسته و گاهی پیوسته و از راست به چپ نوشته میشود.
| نام خط | تعداد حرف | جهت نوشتاری | کاربرد | حالت ظاهری |
|---|---|---|---|---|
| دین دبیره | ۴۸ | راست به چپ | نگارش دین | گسسته و پیوسته |
ویش دبیره از خطوط هفتگانه ایران قدیم مرکّب از ۳۶۵ حرف که برای نگارش همه آواها و آهنگها مانند شرشر آب، صدای پرندگان و حیوانات، نوشتن نت (موسیقی) ، اشارات چشم، چشمک زدن، حالات ناز و کرشمه و ایما و اشاره و امثال آن استفاده می شده است. ویش، دبیرهای بسیار گسترده و جامع بوده است. به واسطه این دبیره نتهای موسیقی را ایرانیان اختراع کردند. به نظر محقّق افرادی مانند «باربد» و «نکیسا» از موسیقیدانان زمان خسروپرویز ساسانی مخترعان این دبیره بودهاند. این خط به دست کسی نیوفتاده و در حال حاضر اطّلاعاتی از این خط موجود نیست. از این رو به نظر محقّق پس از حمله اعراب به دلیل نو پا بودن این خط و آشنا نبودن اعراب با هنر و موسیقی این خط از بین رفت و سوزانده شد.
| نام خط | تعداد حرف | جهت نوشتاری | کاربرد | حالت ظاهری |
|---|---|---|---|---|
| ویش دبیره | ۳۶۵ | - | نوشتن صداها و حالت ها | گسسته |
از خطوط هفتگانه ایران قدیم مرکب از ۳۳ حرف که برای عوام و تمام طبقات جامعه استفاده میشده است. خط اداری و حکومتی و همگانی بوده، همانطور که بر زبان میگذشت نوشته میشد و نقطه نداشت و بعضی از لغات از زبان سریانی و زبان اَکَدی (یعنی زبان مردم بابل که در بینالنهرین استفاده میشد) نوشته شده به فارسی خوانده میشد.
این خط حروف مشترک با صداهای مختلف دارد مثلا برای صداهای اَ ، آ ، ه ، خ یک حرف به کار رفته است.
این خط با بیست و هشت شیوه نوشته میشده و در زمان «آذرخور» نام بسیاری از آن شیوهها فراموش شده و فقط چند شیوه از آنها باقی مانده است که عبارتند از:
| نام خط | تعداد حرف | جهت نوشتاری | کاربرد | حالت ظاهری |
|---|---|---|---|---|
| هام دبیره | ۳۳ | جهات مختلف | استفاده همگانی | پیوسته و بدون نقطه |
کستج (یا گشتک) از خطوط هفتگانه ایران قدیم مرکب از ۲۸ حرف که با آن عهود (عهد، پیمان و سوگند) و موریه (متون رسمی) و اقطاعات (اسناد مانند سند مِلک) را مینوشتند. همچنین نقشهای روی انگشتر، نگارههای جامه، فرش و سکههای پارسی با این خط میباشند.
| نام خط | تعداد حرف | جهت نوشتاری | کاربرد | حالت ظاهری |
|---|---|---|---|---|
| کستج دبیره | ۲۸ | - | عهود، متون رسمی، اقطاعات | - |
از خطوط هفتگانه ایران قدیم مرکب از ۲۸ حرف که با آن طب و فلسفه و امثال آن را می نوشتند.
همچنین ثبت کنندگان علوم، نجوم، طب و فلسفه را گشتک دفتران میخواندند. از این رو میتوان گفت برای نوشتن دانشها از این دبیره بهره می بردند.
| نام خط | تعداد حرف | جهت نوشتاری | کاربرد | حالت ظاهری |
|---|---|---|---|---|
| نیم کستج دبیره | ۲۸ | - | علوم، نجوم، طب و فلسفه | - |
از خطوط هفتگانه ایران قدیم که معمول پادشاهان بوده و یادگیری آن بر عوام ممنوع بوده است تا کسی بر اسرار پادشاهان واقف نگردد. از تعداد حروف آن اطلاعاتی در دست نیست.
| نام خط | تعداد حرف | جهت نوشتاری | کاربرد | حالت ظاهری |
|---|---|---|---|---|
| شاه دبیره | - | - | اسرار پادشاهان | - |
از خطوط هفتگانه ایران قدیم مرکب از ۴۰ حرف که برای رمز نویسی بوده که پادشاهان نامههای خود را در روابط با ملل خارج بدان خط مینوشتند و هر حرفی صورت و شکلی خاص بود.
| نام خط | تعداد حرف | جهت نوشتاری | کاربرد | حالت ظاهری |
|---|---|---|---|---|
| راز سهریه | ۴۰ | - | بین پادشاهان ممالک مختلف | - |
| نام خط | تعداد حرف | جهت نوشتاری | کاربرد | حالت ظاهری |
|---|---|---|---|---|
| دین دبیره | ۴۸ | راست به چپ | نگارش دین | گسسته و پیوسته |
| ویش دبیره | ۳۶۵ | - | نوشتن صداها و حالت ها | گسسته |
| هام دبیره | ۳۳ | جهات مختلف | استفاده همگانی | پیوسته و بدون نقطه |
| کستج دبیره | ۲۸ | - | عهود، متون رسمی، اقطاعات | - |
| نیم کستج دبیره | ۲۸ | - | علوم، نجوم، طب و فلسفه | - |
| شاه دبیره | - | - | اسرار پادشاهان | - |
| راز سهریه | ۴۰ | - | بین پادشاهان ممالک مختلف | - |
بر اساس تحقیقات پژوهشگر اصطلاح ۷ خط که برای افراد استفاده میشود از آگاهی داشتن به ۷ خط نوشتاری گرفته شده است. بدین معنی که کسی که مسلّط به خواند ۷ خط بود را میگفتند فلانی ۷ خط است یعنی میتواند همه نوشتهها را بخواند و هیچ رازی از او پنهان نمیماند و از هر نوع نوشتهای سر در میآورد.
این دبیره آنچنان که گفته میشود از دبیرههای میخی کشورهای میانرودان و دبیره میخی اَکِدی گرفته شده و چنانکه دبیره میخی اکدی نیز از دبیره میخی سومریهای آریایی تبار و ایرانی گرفته شده است. در هر روی این دبیرهی کنونی از دیگر دبیرههای میخی بسیار زیباتر و آسانتر است و به دستور «داریوش بزرگ» ساخته شده است. گرچه بر پایه سخن داریوش در سنگنبشتهاش در بیستون پیش از ساختن این دبیره، دبیرهی دیگری در میان ایرانیان رواج داشته که آن را دبیرهی آریایی خوانده، این دبیره می بایست مادر دبیرههای اوستایی و پهلوی و پارسی کنونی ما باشد.
داریوش شاه گوید به خواست اهورامزدا این سنگ نبشته را (به میخی) بنا نهادم، همچنین به الفبای آریایی، و هم بر روی لوح گلین و هم بر روی پوست (چرم)
دبیره میخی هخامنشی دارای ۳۶ واج و ۲ واژه جدا کننده، ۸ اندیشهنگار و نشانههایی هم برای نشان دادن نام خاص که تنها برخی به جای مانده است. این دبیرهایی هجایی است و هر یک از واجها (به جز ۳ واج که برای نشان دادن واجهای صدادار به کار میرود) سدایی هم همراه دارد دارای مصوت است. واژهها و سَهمانها از چپ به راست نگاشته میشود و پس از هر واژه یک واژه جداکن میگذارند
| نام خط | تعداد حرف | جهت نوشتاری | کاربرد | حالت ظاهری |
|---|---|---|---|---|
| خط میخی پارسی | 36 واج و 2 واژه جدا کن | چپ به راست | - | مانند میخ بدون نقطه |
از خطوط ایران قدیم مرکب از ۱۴ حرفی و ۲۴ حرفی که به نظر میرسد مادر خطوط دیگر میباشد به صورت پیوسته و گسسته از راست به چپ نوشته میشده است. این خط واج انبازی (حروف مشترک با صداهای مختلف) و هُزوارش ندارد. همچنین دارای حروف تیل دار (نقطه دار) است. به نظر می آید تمام خطهای فلات ایران قدیم ، هند و ... به جز خط میخی از خط پهلوی منشعب شده باشد.
| نام خط | تعداد حرف | جهت نوشتاری | کاربرد | حالت ظاهری |
|---|---|---|---|---|
| خط پهلوی | 14 و 24 | راست به چپ | بین پادشاهان ممالک مختلف | پیوسته و گسسته و نقطه دار |
خط مانوی از خطوط ایران قدیم دبیرهای بود که به دست «مانی»، پیامبر آیین مانوی و از روی خط پارسی و خط سریانی (سطرنجیلی) پدیدآورده بود.
این دبیره را می توان از ساختههای «مانی» و پیروانش دانست که دبیرهای زیبا و سپور است. «مانی» برای گسترش دین نوین خود نیاز به دبیرهای داشت که کم و کاستیها و دشواریهای دبیرهی پهلوی را نداشته و خواندن آن نیز آسان باشد. تاثیرها و یادگارهای به جا مانده از مانویها در دستههای سخن از آفرینش و سرودههایی در ستایش خداوند، نیایشها و اندرزهاست. بدین روی آنان دبیرهای ساختند آسان و زیبا که در آن هُزوارش نیز نداشته باشد. واجها همچون پهلوی چندهجایی نبودند و تنها نامایانگر یک هجا بودند (یک ارزش آوایی داشتند) . این دبیره که دبیره کنونی ما نیز وام دار آن است ۳۲ واج دارد و از راست به چپ، گسسته (شاید نیز پیوسته) نوشته میشود.
| نام خط | تعداد حرف | جهت نوشتاری | کاربرد | حالت ظاهری |
|---|---|---|---|---|
| دبیره مانوی | 32 | راست به چپ | نیایش و سروده هایی در ستایش خداوند | گسسته |
از خطوط ایران قدیم مرکب از ۲۴ حرف که خرد، فلسفه و منطق را با آن مینوشتند.
| نام خط | تعداد حرف | جهت نوشتاری | کاربرد | حالت ظاهری |
|---|---|---|---|---|
| خط راس | 24 | - | خرد، فلسفه و منطق | - |
از خطوط ایران قدیم که علم حساب و ریاضیات (مَزداهیک) و علم آمار (همار) را با آن مینوشتند. واژه mathematics نیز از واژه مَزداهیک گرفته شده است.
| نام خط | تعداد حرف | جهت نوشتاری | کاربرد | حالت ظاهری |
|---|---|---|---|---|
| کده همار دبیره | - | چپ به راست | علم حساب، ریاضیات و آمار | - |
♦ این پژوهش در حال گسترش است، برای اصلاح و تکمیل آن از طریق ایمیل aidin.mind@gmail.com ما را یاری دهید.