واج و انواع آن در زبان فارسی

واج چیست؟

کلمات فارسی، مانند دیگر زبان‌ها، از مجموعه‌ای از صداها تشکیل شده‌اند. کوچک‌ترین واحد این صداها در گذشته "حرف" نامیده می‌شد، امّا امروزه آن را "واج" می‌نامند.

واج‌ها در کلمات موجب تغییر معنا می‌شوند و کوچک‌ترین واحدهای زبان به شمار می‌روند. باید به این نکته توجه داشت که امروزه اصطلاح "حرف" تنها برای شکل نوشتاری واج‌ها به‌کار می‌رود.

انواع واج در زبان فارسی

واج، همانند تکواژ، یکی از اجزای زبان است. واج، آوایی است که دیگر قابل تقسیم به بخش کوچکتری نیست. در زبان فارسی ۲۹ واج وجود دارد که به دو دسته‌ی صامت (بی‌صدا) و مصوّت (صدادار) تقسیم می‌شوند.

مصوت یا واکه

در زبان فارسی، شش مصوّت وجود دارد. مصوّت واجی است که هنگام ادای آن، جریان هوا بدون مانع از دهان خارج می‌شود و دهان نسبتاً باز است. این مصوّت‌ها به دو دسته‌ی کوتاه و بلند تقسیم می‌شوند.

مصوت کوتاه

مصوّت‌های کوتاه در زبان فارسی عبارت‌اند از: فتحه (ـَ)، ضمه (ـُ) و کسره (ـِ).

مصوت بلند

مصوّت‌های بلند در زبان فارسی عبارت‌اند از: «ا»، «و» و «ی».

صامت یا هم خوان

(ء، ع)، ب، پ، (ت، ط)، (ث، س، ص)، ج، چ، (ح، ه)، خ، د، (ذ، ز، ض، ظ)، ر، ژ، ش، (غ و ق)، ف، ک، گ، ل، م، ن، و، ی

درباره‌ی صامت‌ها باید به این نکته توجه داشت که در زبان فارسی، حروفی که صدای یکسان دارند—مانند «ح» و «ه»—تنها یک واج به شمار می‌آیند، زیرا نحوه‌ی تلفظ آن‌ها تفاوتی ندارد. اما در زبان عربی، این حروف دو واج متفاوت محسوب می‌شوند، چرا که تلفظ آن‌ها کاملاً متفاوت است.

نحوه شمارش واج‌ها

1. های بیان حرکت یا همان های غیر ملفوظ در حکم یک مصوت کوتاه است:

   خانه : خ + ا + ن + ِ (۴ واج)

2. واو معدوله که در کلماتی مانند خواب، خواهر و خواستن به‌کار می‌رود، نوشته می‌شود اما تلفظ نمی‌گردد. به همین دلیل، در واج‌شماری نیز محاسبه نمی‌شود:

   خواب: خ + ا + ب (۳ واج)

   خواهر: خ + ا + ه + -َ + ر (۵ واج)

   خواستن: خ + ا + س + ت + -َ + ن (۶ واج)

3. برخی از کلمات به دو شکل تلفظ می‌شوند، مانند «عِید» و «عید» یا «مهرْبان» و «مهرَبان». هنگام شمارش واج‌ها باید یکی از این شیوه‌های تلفظ را مدنظر قرار دهید:

   مهرْبان: م + ِ + ه + ر+ ب + ا + ن (۷ واج)

   مهرَبان: م + ِ + ه + ر+ َ + ب + ا + ن (۸ واج)

4. واج‌هایی که تشدید دارند، باید در شمارش واج‌ها دو بار لحاظ شوند:

   دقّت: د + ِ + ق + ق + َ + ت (۶ واج)

   تعهُّد؛ ت + -َ + ع + -َ + ه + ه + ُ + د (۸ واج)

5. کلماتی که مانند «پاییز» دارای حروف تکراری هستند، هر بار باید جداگانه در شمارش واج‌ها لحاظ شوند:

   پاییز: پ + ا +‌ی +‌ی + ز (۵ واج)

   تغییر: ت + َ + غ +‌ی +‌ی + ر (۶ واج)

6. در شمارش صامت‌ها و مصوّت‌های کلماتی مانند «آب» که با الف شروع می‌شوند، باید به این نکته توجه داشت که در زبان فارسی هیچ کلمه‌ای با مصوّت شروع نمی‌شود. بنابراین، کلماتی مانند «آب»، «آسمان» و... الگوی هجایی خاصی دارند که به شرح زیر است:

   آب: ء + آ + ب (۳ واج)

   آسمان: ء + آ + س + ِ + م + ا + ن (۷ واج)